بررسی مفهوم انتظار در اندیشۀ رهبر معظم انقلاب
به گزارش راهبرد معاصر؛ باور به امام غائب در مذهب شیعه مورد تأکید و وظیفه‌ی انتظار را در ادوار مختلف ترسیم کرده است. انتظار فرج همواره عاملی مؤثر برای تحرک‌آفرینی در جامعه‌ی شیعه بوده است؛ تا در برابر مشکلات و موانع، خوف و حزنی نداشته و زمینه‌ساز مقدمات نهضت امام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف باشد.
در منظومه‌ی فکری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، انتظار فرج از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، به باور ایشان، برقراری حکومت مهدوی و رسیدن به فرج نهایی که همان عدالت کامل است، بر اساس طبیعت عالم و حرکت طبیعی عالم به سمت صلاح و خیر است.
بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این یادداشت درصدد است مفهوم انتظار در اندیشه رهبر انقلاب و ارتباط آن با ساخت تمدن اسلامی را تحلیل کند.
مفهوم انتظار فرج
ترکیب مفهومی انتظار فرج از دو جزء «انتظار» و «فرج» تشکیل شده است که هر یک باب وسیعی است که نیاز به تنقیح و بازشناسی مفهومی دارد. به عنوان شناخت اولیه از این دو مفهوم، انتظار به معنی مترصد حقیقتی بودن و فرج به معنی گشایش در کار است. به عبارت دیگر در انتظار فرج، حقیقتی که مترصد آن هستیم همان گشایش در امر است که به وسیله‌ی ولی خدا محقق خواهد شد؛ از این ترکیب مفهومی اصل اولیه: انفتاحی بودن، عدم انسداد و پیشرفت‌گرایی اسلام را می‌توان برداشت کرد.
مبارزات طیفی از علمای شیعه و به ویژه امام خمینی باعث ارائه‌ی رویکرد فعال و سازنده از مقوله‌ی انتظار گردیده است. لذا انتظار نور امید است؛ دست روی دست گذاشتن و تنها به امید آینده نشستن، انتظاری بی‌محتوا است. فرج نهایی که با ظهور ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف محقق می‌شود، یکی از مصادیق و مصداق کامل فرج است. مهم‌ترین مصادیق اشاره شده در دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای موارد زیر است:
1) عدالت و رفع ظلم در سطح جهان.
2) تشکیل جامعه‌ی توحیدی و حاکمیت اسلام.
3) فتح ابواب معرفت.
4) گشایش در تمام مشکلات!
مفهوم گشایش در کارها
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای ذیل یکی از روایات اخلاقی فرموده‌اند: «… و انتظار الفرج عبادة: این انتظار فرج، فقط انتظار فرج به معنای ظهور حضرت ولی‌عصر (عج) نیست، مطلق فرج است. نفس اینکه انسان انتظار فرج داشته باشد، یعنی اگر در یک شدّتی قرار دارد، انتظار داشته باشد که آن شدّت برطرف بشود. این، یعنی چه؟ یعنی اینکه: شما هرگز در هیچ شرائطی نباید ناامید بشوید!»در بیانات معظم له برای فرج ویژگی‌هایی بیان شده که عبارتند از:
1) شمول فرج نسبت به همه بشریت
در انتظار فرج حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، مسئله این نیست که گشایش نسبت به کار فرد یا نهایتاً شیعیان حاصل شود، بلکه گشایش و فرج نسبت به تمام بشریت مورد انتظار است.
2) تدریجی بودن حرکت طبیعیِ منتهی به ظهور و فرج
در نگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، فعالیتها و نهضتهای انجام گرفته پیش از ظهور برای تحقق عدالت، ازجمله انقلاب اسلامی، حرکاتی است که با ظهور حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به نهایت خود خواهد رسید و هر کدام از این حرکات، گامی است در جهت تحقق فرج نهایی و مؤثر در نزدیکی ظهور.
3) نزدیک شدن زمان ظهور و فرج نهایی بر اثر زمینه‌سازی‌ها
این مضمون در کلمات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به دفعات تکرار شده است. در نگاه ایشان، تلاش در راه تحقق وعده‌ی ظهور، تمام حرکات مسئولین در جهت استقرار عدالت؛ اسلام و احکام اسلامی در جمهوری اسلامی؛ پیشرفت در کسب معرفت، صلاحیتها و اصلاح جامعه، فداکاری و شهادت؛ تشکیل حکومت اسلامی بر اثر انقلاب اسلامی ایران و تداوم انقلاب اسلامی؛همگی باعث نزدیک شدن ظهور است، بلکه در صورت نبود این موارد، ممکن نیست امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ظهور کند.
4) آغاز حرکت تکاملی انسان در دوران فرج (پس از ظهور)
تکامل بشریت در دنیا در دوران ظهور محقق می‌شود. در سخنان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، حرکت انسان پیش از ظهور تشبیه شده است به حرکت در پیچ و خم کوه‌ها و لجن‌زارها، و حرکت تکاملی انسان پس از ظهور تشبیه شده است به حرکت در بزرگراه و به عبارت دیگر حیات اصلی و حقیقی انسانیت در عهد ظهور محقق می‌شود. البته این تکامل انسان در دوران پس از ظهور، امری دفعی نیست بلکه تدریجی و با سیر مراحل تکامل است.
لوازم انتظار فرج
از مهم‌ترین لوازم انتظار فرج، مسئله‌ی تلازم امید و انتظار است. امید یکی از پرتکرارترین واژه‌هایی است که در سخنان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای پیرامون مهدویت و انتظار تکرار شده است و به نظر می‌رسد مهم‌ترین لازمه‌ی انتظار فرج باشد. این لوازم به لحاظ منطقی به ترتیب زیر است:
1) قانع نبودن به وضعیت موجود
انتظار یک حقیقت، مستلزم آن است که شخص منتظر معتقد باشد که در حال حاضر آن حقیقت و آن گشایش تماماً محقق نشده است، لذا به وضعیت موجود قانع نیست. شاخصه‌ی وضعیت موجود در حال حاضر نیز همان ظلم و جوری است که در دنیا وجود دارد و با ظهور حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و استقرار عدالت کامل، برطرف می‌شود.
2) اطمینان به فرج و تحقق آن
از دیگر لوازم انتظار، آن است که شخص منتظر مطمئن است و یقین دارد که متعلق انتظار حتماً محقق خواهد شد، متعلق انتظار به طور عمده عبارت از تحقق عدالت به دست حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است.
3) اطمینان به برچیده شدن بساط ظلم
از دیدگاه ایشان انتظار فرج مستلزم قابل زوال بودن نظم کنونی ظالمانه‌ی جهان است و این خود امید مبارزه را در ملتها برمی‌انگیزاند.
4) امید و حرکت
امید در اندیشه‌ی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به چیزی اطلاق می‌شود که اشتیاق و انگیزه‌ی حرکت در انسان را ایجاد می‌کند. ملتی که امید به پیروزی نداشته باشد از حرکت و مبارزه در مقابل ظلم بازمی‌ماند. بنابراین امید به فرج و برقراری عدالت و برچیده شدن ظلم، باعث تحرک و مبارزه‌ی ملتها علیه دشمنان و حیات و نشاط ملتها است.
5) تکلیف به عمل و کسب آمادگی
آمادگی برای ظهور و انجام تکالیف عملی متناسب با ظهور حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف یکی از لوازم انتظار فرج به شمار می‌رود. با توجه به اینکه در روایات، انتظار فرج از افضل اعمال دانسته شده است، لذا انتظار مستلزم حرکت، عمل و کسب آمادگی‌های لازم برای فرج نهایی است. در اندیشه‌ی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای یکی از مصادیق کامل آمادگی برای ظهور، ایستادگی و استقامت عاشوراگونه است که در صورت گسترش این روحیه در میان منتظران، زمینه‌سازی ظهور فراهم خواهد شد.
6) کسب و اعمال قدرت سیاسی
نظر به معارف قرآن کریم، اقامه قسط و عدل در جهان نیازمند قدرت است. ستمگران عالم با زبان نصیحت دست از ظلم و زیاده‌طلبی و سلطه‌گری و استثمار برنمی‌دارند؛ مؤیدِ این مطلب آن است که رواج اعتقاد به عدم اعمال قدرت در مقابل قدرتهای زورگو و اکتفا به نصیحتِ آنان، خواسته و آرزوی قدرتهای جهانی است.
عینیت مسئله انتظار در مکتب تشیع
از منظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، در مسئله مهدویت، اولویت تحقیق با مسائلی همچون طول عمر حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و مسائلی از این قبیل نیست، بلکه مسئله‌ی تشخص حضرت و اثبات اینکه مهدی موعود فرزند امام حسن عسکری علیه السلام است، اولویت دارد.اینکه برخلاف دیگر مکاتب اسلامی مهدی منتظَر در مکتب تشیع یک انسان واقعی و مشخص به نام و نشان، و بنا بر ادله‌ی متقن متولد شده است و در حال حاضر موجود است و حاضر و ناظر ما است، مسبب آن شده است که در مکتب تشیع امید به مهدی موعود یک امید مبهم نبوده و شیعه درباره‌ی مهدی موعود در عالم ذهنیات غوطه‌ور نباشد.
امید و حرکت در نتیجه انتظار شیعی
در مکتب شیعه به علت عینیت قضیه‌ی مهدویت، ایمان و اعتقاد به حضور منجی چنان امیدی در دل انسانها به وجود می‌آورد که منجر به تسلیم‌ناپذیری ملت و حرکت عظیم جامعه می‌شود که ازجمله است حرکت عظیم انقلاب اسلامی در ایران.
کارکردهای تمدنی انتظار فرج
فارغ از اینکه انتظار فرج و گشایش نهایی بشریت چه فوائد عظیمی برای انسان دارد، نفس باورمندی به اینکه روزی بشر از ظلم نجات خواهد یافت و حاکمیت زر، زور و تزویر برچیده خواهد شد و بشر به اوج اعتلای انسانی خواهد رسید، برای انسان دارای آثار ارزنده‌ای است. انتظار فرج کارکردهای مؤثری در ساخت برتر تمدن اسلامی دارد که در بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به مواری از آنها اشاره شده است:
1) اصلاح معرفت دینی و فهم از دین
یکی از کارکردهای اساسی انتظار فرج این است که به فهم صحیح از دین کمک می‌کند. «مسئله انتظار که جزء لاینفک مسئله‌ی مهدویت است، از آن کلیدواژه‌های اصلی فهم دین و حرکت اساسی و عمومی و اجتماعی امت اسلامی به سمت اهداف والای اسلام است». با توجه به این بیان مقصود از فهم دین، فهم جنبه‌های اجتماعی و انقلابی دین است که منجر به حرکت جامعه به سمت اهداف والای اسلامی است.
2) امیدبخشی و نیروبخشی برای اقدام
این اعتقاد که بنا نیست دنیا با ساختارها، قالب‌ها و نظامات استکباری فعلی باقی بماند، باعث ایجاد امید در ملت‌های محروم و مظلوم به رهایی از ظلم و ستم است. این امید به گونه‌ای است که در همه‌ی مراحل زندگی فردی و اجتماعی خود را نشان می‌دهد. بنابراین خودِ انتظار، فرج و راهگشا است.
3) رهایی از پوچی
ملتها و بخصوص جوانان عالم که خود را به سنتها پایبند نکرده‌اند، با دیدن مظاهر ظلم و ستم در دنیا دچار یأس و ناامیدی و در نهایت دچار پوچی می‌شوند. بنابراین اعتقاد به آینده و فراگیر شدن عدالت در جهان، مانع گرفتاری ملتها به پوچی است.
4) ساخت سرنوشت بشر
باور به مهدی موعود و موضوع عهد ظهور و فَرَج و انتظار آن، گنجینه‌ی عظیمی است که می‌توان از آن بهره‌های فراوانی برد؛ یکی از آن موارد در میدان زندگی اجتماعی و عمومی است و آن عبارت است از کنشگری بهنگام در ساخت سرنوشت بشر و ملتها.
5) ایستادگی و مبارزه در برابر ظلم و استکبار
این کارکرد انتظار فرج در بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به انحاء مختلف مورد تأکید قرار گرفته است. عمدتاً مباحثی که از معظم له پیرامون امید مطرح شد، با مبارزه و ایستادگی پیوند مستقیم دارند، به گونه‌ای که مأیوس نبودن ملتها و امیدواری آنها به آینده باعث هویت‌یابی آنها و تلاش و مبارزه‌ی آنها در راه خیر و صلاح و عدالتخواهی و اصلاح جامعه می‌شود و با این ایستادگی و مبارزه، مشکل ملت‌های مظلوم تا حد زیادی برطرف خواهد شد.
وظایف جامعه منتظر
1) تلاش برای حاکمیت اسلام
انتظار واقعی مستلزم زمینه‌سازی برای ظهور است. زمینه‌سازی برای ظهور عبارت است از عمل کردن به احکام اسلامی که با حاکمیت اسلام و قرآن حاصل می‌شود. در جامعه‌ی منتظر قوانین و مقررات حاکم بر جامعه باید روز به روز از لحاظ ظاهر و محتوا به اسلام نزدیکتر بشود.
2) پذیرش عدالت و برقراری آن
از آنجا که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف مظهر عدل پروردگار است و انتظار ایجاب می‌کند که شخص منتظِر خود را نزدیک کند به آنچه منتظَر از او توقع دارد، لذا وظیفه دارد که اولاً خودش عدل و حق را پذیرا باشد و ثانیاً تلاش کند تا عدالت را در جامعه حکمفرما کند، زیرا عدالت در بنای یک جامعه از همه چیز مهم‌تر است.
3) کسب آمادگی مادی و معنوی و رفع نواقص اجتماعی
کسب آمادگی از لوازم انتظار فرج است، نمونه‌ای از این آمادگی‌ها عبارتند از: 1) آمادگی عقلی و فهم بشر نسبت به معنای عدل؛ 2) آمادگی معنوی، ایمانی و اخلاقی، و پیوند قلبی با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که مستلزم اصلاح نفس است؛ 3) پیوند دینی و عاطفی با مؤمنین؛ 4) آمادگی برای مبارزه و رویارویی با زورگویان؛ 5) آمادگی جسمی؛ 6) تقویت عزم و اراده؛ 7) تقویت بصیرت؛ 8) تقویت معرفت عمومی 9) ایجاد اصلاح عمومی 10) ایجاد رفاه عمومی؛ 11) ایجاد امنیت عمومی؛ و تلاش به قدر توان برای برطرف کردن هر نقص و کمبودی که در جامعه وجود دارد.
4) مجاهدت و مقاومت
با توجه به امتحانات و ابتلائات پیش از ظهور که در روایات نیز بر آن تأکید شده است، ایستادگی و مقاومت در میدان‌های این ابتلائات و امتحانات، از وظایف منتظران ظهور است. به تعبیر باید همواره در حال جهاد بود و مقاومت بود. سطوح مبارزه هم مختلف است: مبارزه‌ی اصغر و مجاهدت‌های میدانی با طاغوت‌های بیرونی، مبارزه‌ی کبیر و عدم تبعیت از کفار و دشمنان اسلام، مبارزه‌ی اکبر و مبارزه با طاغوت درونی.
حکومت اسلامی و انتظار فرج
یکی از مسائل پر تکرار در بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بحث نسبت انقلاب اسلامی و حکومت اسلامی با انتظار فرج و تأثیر انقلاب اسلامی بر ظهور و تأثیر انتظار فرج بر شکل‌گیری انقلاب و نظام اسلامی، و همچنین چگونگی حکومت حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرج الشریف است.
مردمی بودن حکومت حضرت ولی‌ّعصر
در اندیشه‌ی رهبر انقلاب حکومت حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرج الشریف یک حکومت مردمی است. مردمی بودن حکومت ایشان اولاً به معنی این است که این حکومت متکی به اراده‌ها، ایمانها و بازوان مردم است، و ثانیاً به این معنی است که مسئولین به فکر سوءاستفاده از قدرت به نفع خودشان نیستند و در سطح مردم معمولی زندگی می‌کنند.
لزوم برقراری حکومت اسلامی به عنوان مقدمه ظهور
حرکت منتهی به ظهور، یک حرکت تدریجی و حلقه‌ای از حلقات ظهور است. این حرکت تدریجی با ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و تشکیل حکومت صد در صد عادلانه به کمال خود می‌رسد. بر این اساس، رهبر معظم انقلاب مقدمه‌ی تشکیل چنین حکومتی را، به وجود آمدن حکومتی حائز مراتبی از عدالت و اسلام می‌دانند به گونه‌ای که بدون تشکیل چنین حکومتی، حکومت نهایی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ممکن نیست و جمهوری اسلامی به عنوان مصداق این حکومت، هرچه به سمت عدالت و اجرای احکام اسلامی پیشتر برود، ظهور نزدیکتر خواهد شد.
زمینه‌سازیِ انقلاب اسلامی برای ظهور
به عقیده‌ی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تجربه‌ی انقلاب اسلامی و ایستادگی مردم مؤمن و مبارز ایران برای آن، علامتی است بر اینکه مردم توان تحمل بار مسئولیت ظهور را دارا هستند؛ البته این منوط به حفظ اتحاد و آمادگی توسط مردم است، هرچند که در بیانی دیگر، ایشان تحقق ظهور را منوط به توانایی آحاد بشر ــ نه فقط مردم ایران ــ برای مقابله با قدرتهای مادی مستکبران و ایستادگی بر سخن حق خود دانسته‌اند.
شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران بر اساس اندیشه انتظار
در اندیشه‌ی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای انتظار فرج و امید به آن، منجر می‌شود که هر حرکت عدالت‌خواهانه‌ای در جهت سنت طبیعی عالم محقق گردد؛ از جمله مصادیق آن پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تداوم این انقلاب است؛ به عبارت دیگر مردم ایران با درک درست نسبت به قضیه‌ی انتظار، ذهنیت درستی نسبت به انقلاب از دیدگاه اسلام پیدا کردند و این منجر به پیروزی انقلاب اسلامی شد. در نگاهی دیگر، از آنجا که مبنای انقلاب ایران، اسلام است و انتظار فرج یکی از بخش‌های اعتقادی اسلام است، پس انقلاب ایران ناشی از عقیده به مهدویت و انتظار فرج نیز هست.
تشابه انقلاب اسلامی ایران و انقلاب اسلامی مهدی موعود
در دیدگاه رهبر انقلاب، حکومت و انقلاب اسلامی ایران، نمونه‌ی کوچکی از انقلاب جهانی حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است. ایشان تشابه این دو انقلاب را در زمینه‌های زیر می‌دانند: اول) جهانی بودن به گونه‌ای که مخاطب هردو انقلاب، همه‌ی مردم جهانند؛ دوم) مقابله‌ی هردو انقلاب با قدرتهای جهانی؛ سوم) به هم ریختن محاسبات مادی به واسطه‌ی هر دو انقلاب. همچنین تشابه دو حکومت اسلامی ایران و حکومت اسلامی جهانی حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز بدین قرار است: اول) حکومت اسلام و احکام الهی دوم) برخورداری از رهبر الهی. البته واضح است که محدودیت ما در علم و تجربه و همچنین موانع اجتماعی که از گذشته به ارث گذاشته شده است، موجب می‌شود که نتوانیم حکومت صالحان را به طور همه‌جانبه پیاده کنیم.
نتیجه‌گیری
مسأله انتظار فرج در دوران غیبت پشتوانه‌ای برای برپایی حکومت اسلامی و ایجاد آمادگی برای رسیدن به دوران ظهور است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مسأله‌ی انتظار را مفهومی فعال و سازنده می‌دانند که جامعه اسلامی را به سمت ایجاد عدالت و طرح‌ریزی تمدن اسلامی فرا می‌خواند. تمدن اسلامی یعنی فضایی که انسان در آن از لحاظ معنوی و مادّی میتواند به بلوغ و رشد انسانی و به اهداف مطلوب آفرینش برسد. لذا برای رسیدن به اوج اعتلای انسانی در تمدن نوین اسلامی، نظریه انتظار کارکرد شناختی برای اصلاح معرفت دینی و کارکرد انگیزشی در امیدبخشی و نیروبخشی برای اقدام و رهایی از پوچی انسانیت و کارکردی کنشی برای ساخت سرنوشت بشر و ایستادگی و مبارزه در برابر ظلم و استکبار دارد.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تشکیل حکومت ارزش‌های اسلامی و تشکیل تمدن اسلامی (حیات طیبه) را ذی المقدمه واجبی دانسته‌اند که نیازمند مقدماتی ضروری است. در این منظر انقلاب اسلامی با تأثیرگذاری بر ذهنیت مردم نسبت به منطق انتظار یک مرحله اساسی از آن مقدمات ضروری است که در کنار سنت نصرت و توفیق الهی در جهت برقراری حکومت عدل جهانی گام برخواهد داشت.